Močvare su među najugroženijim ekosistemima na Zemlji sa biodiverzitetom. Samo u prošlom veku, oko 70% njih je nestalo, a prekomerna eksploatacija vodonosnih slojeva je u mnogim slučajevima glavna pretnja.
Nacionalni park Donjana leži na desnoj obali ušća reke Gvadalkivir, u južnoj Španiji. Predstavlja najvažnije močvarno područje u zapadnoj Evropi, pokrivajući 543 km 2 zaštićenog područja. Park duguje svoj značaj kako svojim močvarama, koje su dom hiljadama ptica močvarica koje gnezde i zimuju, tako i svojim barama u kojima živi veliki broj retkih, endemičnih i ugroženih vrsta.
Više od 20 godina brojni istraživači upozoravaju na ekološki rizik koji predstavlja prekomerni urbani i poljoprivredni razvoj u oblasti koja okružuje andaluzijski nacionalni park.
Iz tog razloga, predloženi novi zakon kojim bi se navodnjavanje u njegovoj blizini još više proširilo, zabrinjava međunarodnu zajednicu.
Evropska komisija ponovo preti da će Španiju vratiti pred Sud pravde Evropske unije, koji je već 2021. godine osudio tu zemlju zbog nepreduzimanja adekvatnih mera za zaštitu Donjaninih staništa.
Nemačka, glavna uvozna destinacija za jagode iz Huelve – jedne od oblasti u kojoj se nalazi Donjana – odlučila je da pošalje delegaciju da se informiše o situaciji – iako je poseta odložena zbog opštih izbora koji će se održati u Španiji u krajem jula.
Većina jezera Donjana je privremenog karaktera — presuši se leti. Ipak, oni su dom visoko specijalizovane flore i faune, sa brojnim vodenim vrstama koje su evoluirale da izdrže sušne periode. Veliko obilje (3.000 vodnih tijela) i raznolikost osiguravaju da se svake godine mogu razviti i vrste sa kraćim životnim ciklusom i one kojima su potrebna jezera sa dugim periodima plavljenja. Zbog toga su navedena kao prioritetna očuvana staništa u Evropskoj uniji.
Takođe postoji mali broj stalnih bara u Donjani koji funkcionišu kao utočište za vrste tokom sušnih leta, dok istovremeno povećavaju bogatstvo sistema obezbeđujući stanište za isključivo vodene vrste, kao što su ribe.
Donjana jezera leže na vodonosnom sloju koji pokriva površinu približno pet puta veću od površine parka. Ovaj vodonosni sloj se obnavlja godišnje padavinama, podižući nivo vode i plaveći ogromna područja parka.
Većina jezera Donana je plitka. Pad nivoa vode za više od dva metra znači da će bare isušiti i da će ih kolonizirati žbunje. Međutim, mreža za praćenje sliva Gvadalkivira pokazuje da 13 od 14 zona na koje je ovo područje podeljeno pokazuje trendove smanjenja nivoa vodonosnika. Neka područja pokazuju padove za više od 20 m u poređenju sa onima izmerenim u najsušnijem periodu do sada (1995). Ovo je dovelo do zvanične deklaracije o prekomernoj eksploataciji vodonosnog sloja, pri čemu se smatra da su tri od pet tela koja čine vodonosnik ugrožena.
Donjana je strogo zaštićena od 1969. godine, ali njena okolina je pretrpela brzu promenu namene zemljišta poslednjih decenija. Ovo je imalo posledice na stanje očuvanosti vodonosnog sloja.
Sedamdesetih godina prošlog veka počela je izgradnja primorskog turističkog naselja koje danas zauzima više od 360 hektara. Odmaralište pumpa podzemne vode preko pumpnih stanica koje se nalaze na manje od 1 km od glavnih bara parka koje koristi za potrošnju svojih gostiju, pa čak i za navodnjavanje golf terena koji je bio u funkciji 17 godina.
Tokom poslednjih 30 godina takođe je došlo do petostrukog povećanja korišćenja plastenika za uzgoj jagoda u oblasti oko parka. Pokrivenost staklenika sada iznosi više od 11.000 hektara, proizvodeći voće koje se distribuira širom Španije i ostatka Evrope. Ova proizvodnja je postala od velikog društveno-ekonomskog značaja za susedne opštine.
Voda koja se koristi za ove useve takođe dolazi iz vodonosnog sloja, pa je nemoguće proceniti obim zahvatanja jer, iako postoje zakonske vodne koncesije, postoji i mnogo nelegalnih zahvata koji nisu predmet kontrole.
U nedavnoj studiji naučnici su analizirali trendove i pokretače koje je iskusila mreža ribnjaka Donana. Koristeći satelitske snimke, kvantifikovali trajanje i obim plavljenja za svako jezero veće od 900 m² od 1984. do 2018. godine.
„Ovi podaci su nam omogućili da utvrdimo promene, kao i njihov odnos sa lokalnom klimom (padavine i temperatura) i antropogenim faktorima kao što su turistički razvoj, udaljenost ribnjaka do pumpnih stanica podzemne vode, proširenje zasada u staklenicima.“
Otkrili su da 59% jezera Donana nije poplavljeno barem od 2013. Ne samo da više ne plavljuju, već kako se učestalost plavljenja smanjila, slivovi su kolonizovani čisto kopnenom vegetacijom, kao što su šipražje i borove šume.
Iako su padavine i temperatura usko povezane sa ponašanjem jezera, 80-83% bara plavljuje manje i kraće nego što to objašnjava godišnja klimatologija. Zahvatanje vode je uzrok ove anomalije. Ovo objašnjava zašto opšte propadanje čitavog sistema ribnjaka najteže utiče na ribnjak koji je najbliži urbanizaciji i na kultivisane površine.
Poplavljena površina ribnjaka smanjena je za približno 70% zbog povećanja plasteničkih useva u okruženju; dok je zahvatanje podzemnih voda u primorskom odmaralištu dovelo do potpunog isušivanja najbližih bara. Takođe postoji značajan efekat povezan sa dužinom vremena dok je golf teren bio u funkciji.
Svi ovi trendovi pogoršanja pogoršavaju se u periodu suše kakav je sadašnji; u kojoj se prirodno punjenje vodonosnog sloja smanjuje kako se padavine smanjuju, ali se ekstrakcija povećava jer je usevima potrebno više vode.
Trajne bare se tako sada ponašaju kao privremene, a većina privremenih bara ove godine nije ni napunjena. U suvim basenima bara posmatramo kako se šipražje koje ih je kolonizovalo takođe suši. Čak i stoljetna stabla hrasta pluta, na kojima su se nekada nalazile Donjanine poznate čaplje, umiru. Čini se da sistem, koji je proteklih decenija uspeo da se oporavi od intenzivnih perioda suše, nije u stanju da izdrži trenutne pritiske.
Donjana je u kritičnoj situaciji i zahteva hitnu akciju. Mnogo godina je prošlo bez ikakve kontrole zahvatanja iz vodonosnog sloja, uprkos brojnim studijama i stručnjacima koji su upozoravali na negativne efekte koje bi zahvatanje podzemnih voda moglo imati na Donjanino očuvanje.
„Sada smo ponovo svedoci kako se ime Donjana koristi kao izgovor za nove političke konfrontacije. I opet, dolazi do daljih kašnjenja u preduzimanju akcija za spas Donjaninog vodonosnog sloja, jezera i divljih životinja.“
