Nuklearna elektrana Krško je proizvod jugoslovenkog nuklearnog programa u vlasništvu je Slovenije i Hrvatske i za njenu izgradnju bilo su potrebni brojni preduslovi kao i da prođe dosta godina od ideje pa do realizacije.
Nuklearna elektrana Krško (NEK) trenutno godišnje pokriva oko 20 posto potreba Slovenije i 16 posto potreba Hrvatske za električnom energijom.
Prva i do sada jedina nuklearna elektrana na prostoru Jugoslavije izgrađena je u Sloveniji, tri kilometara ispod gradića Krško. Izgrađena je zbog rastuće potrebe za energijom, odnosno nedostataka iste u tadašnjim jugoslovenskim republikama Sloveniji i Hrvatskoj.
Sredstva su obezbeđena iz fonda nemačke odštete za Drugi svetski rat, a po Brionskom sporazumu predsednika Jugoslavije Josipa Broza Tita i kancelara Nemačke Vilija Branta.
Od početka istraživanja pa do starta rada elektrane u punom kapacitetu, prošlo je skoro 20 godina, a negde na pola puta postavljen je kamen temeljac.
Istraživanja na Krškom polju kao potencijalne lokacije počelo 1964. godine. Šest godina kasnije, predsednici skupštine Slovenije i Hrvatske potpisuju sporazum o gradnji nuklearne elektrane.
Kamen temeljac je postavljen decembra 1974. godine, a u međuvremenu je potpisan sporazum o pripremi za gradnju NEK-a. Objavljen je i međunarodni konkurs za prikupljanje ponuda za gradnju elektrane Krško. Na osnovi tehničke, komercijalne i finansijske ocene ponuda za dobavljača opreme 1972. godine izabrana je američka kompanija Vestinghaus (Westinghouse) .
Godinu dana kasnije, novembra 1973. godine u dogovoru s posebnom radnom grupom Izvršnih veća (vlade u SFRJ) i koordinacionim odborom investitor potpisano je pismo o nameri s Vestinghausom.
Avgusta 1974. godine republički sekretarijat za urbanizam izdaje lokacijsku dozvolu za gradnju objekata potrebnih za NEK, a decembra iste godine doživotni predsednik Jugoslavije Josip broz Tito postavio je kamen temeljac za prvu nuklearnu elektranu u Jugoslaviji.
Tokom februara 1975. godine izdaje se građevinska dozvola za pripremne radove i počinje kopanje i građevinski radova na gradilištu. U junu 1976. godine u Riječku luku stiga je prva oprema za nuklearni deo elektrane, u oktobru je završena montaža reaktorskog dela, da bi u decembru počeo rad na pogona 400-kilovoltnog elektroenergetskog sistema u Sloveniji.
Do oktobra 1980. kada je dopremljeno prvo gorivo, radilo se na montaži turboagretgata, ugradnji arogeneratora i reaktorske posude I završen je najveći deo ispitivanja koji se tiču pritiska.
Maja 1981. godine započela je prve faze eksperimentalnog pogona – gorivo je uloženo u reaktorsku posudu i time elektrana je postala nuklearni objekat. Na jesen je u reaktoru postignuta prva samoodržavajuća lančana reakcija, a u sinhronizaciji s mrežom, NEK daje prve kilovatsate električne energije u elektroenergetski sistem.
U februaru 1982. godini počinje vađenja uranijuma u rudniku Žirovski vrh koji se nalazi zapadno od Ljubljane za delimično pokrivanje potreba NEK. Avgusta je pogon počeo da radi punom snagom, a januara 1983. godine započeo je komercijalni program.
Iste godine u julu počeo je prvi godišnjeg remonta i prva zamena goriva.
Vlada Slovenije je 1990. godine donela odluku o privremenom prestanku vađenja uranijuma u rudniku Žirovski vrh, a dve godine kasnije ova odluka je postala trajna i od tada se uranijum uvozi iz inostranstva. Elektrana je zatvorena 1991. godine zbog rata u Sloveniji, a zatim 2023. godine zbog curenja cevovoda , ali opasnosti po životnu sredinu nije bilo.
Tokom 2000. godine završena je modernizacija, a snaga je povećana sa 630 MW na 707 MW. Kredit je otplaćen 2003. godine.
Iako je elektrana radilla, česti su bile remonti i zamene raznih delova. U aprilu 2024. godine započeo je prvi redovni jednomesečni remont otkako joj je prošle godine produžen radni vek. U remontu je angažovano 1.000 ljudi sa strane, a elektrana je zbog toga isključena sa mreže.
Planirano je da elektrana ima svoj radni vek do 2023. godine, ali je posle remonta dobijena dozvola za produžetak od 20 godina. U Krškom je zaposleno 630 radnika od čega je više od polovine ima višeiI visoko obrazovanje.
Elektrana je u jednakom vlasništvu Slovenije i Hrvatske i obe zemlje bi trebalo da vode račun o otpadu. Trenutno se otpad skladišti u samoj elektrani. Hrvatska se obavezala da će do 2025. godine 2.400 tona prihvatiti nuklearnog otpada. Planirano je da mesto za taj otpad bude u napuštenoj kasarni Čerkezovcu, selu u blizu granice s Bosnom i Hercegovinom. Početak izgradnje Centra za zbrinjavanje radioaktivnog otpada planiran je 2025. godine, a u susednoj Bosni i Hercegovini ne gledaju blagonaklono na ovu odluku.
Institucije, prvo Republike Srpske, a zatim i Bosne i Hercegovine, reagovale su ozbiljnije prvi put 2019. godine. Tada su u Novom Gradu, čiji meštani udaljeni par stotina metara od lokacije, protestovali zbog ovog problema. Vlada RS je iste godine kompletan pojas na toj lokaciji proglasila Nacionalnim parkom, ali je Hrvatska i dalje nastavila sa pripremama.
Stručnjaci kažu da je u pitanju otpadu niskog i srednjeg radioaktivnog spektra, a ne istrošeno nuklearno gorivo koje je višeg radioaktivnog spektra.
Proces uklanjanja nuklearnog postrojenja atomske centrale Krško trebalo bi da počne za 50 godina i prema sadašnjim procenama koštaće milijardu evra. Od toga će na zbrinjavanje otpada biti utrošena polovina sredstava.
NE Krško je proizvod jugoslovenskog nuklearnog programa koji je započeo 17. januara 1950. i trajao sa usponima i padovima do kraja postojanje ove zemlje. Prvobitna glavna motivacija je bio pokušaj da se izgradi atmoska bomba, što bi Jugoslaviju svrstalo u red važnih političkih i vojnih zemalja.
„Mi moramo da imamo atomsku bombu. Mi moramo da je izgradimo čak i ukoliko nas to bude koštalo polovinu nacionalnog dohotka“, rekao je Edvard Kardelj 1969. godine jedan od vodećih političara socijalističke Jugoslavije i borac iz Drugog svetskog rata.
U tom programu Jugoslavija je imala blisku saradnju sa Norveškom, a u zavisnosti od političke situacije naizmenično sa Sjedinjenim Američkim Državama i Sovjetskim Savezom.
Osim mironodopskog, u Jugoslaviji se razvijao i vojni nuklearni program. Ovaj drugi nikad nije zaživeo jer je zahtevao previše novca, a tu je bila i međunarodna pozicija, pošto je Jugoslavija bila vodeća zemlja pokreta Nesvrstanih, čije članice nisu pripadale niti jednom od vodeća dva vojna bloka i zalagale se za mirno rešavanje sukoba.
Jedna od direktnih posledica jugoslovenskog nuklearnog programa je formiranje više instituta. Tako su u Srbiji osnovani Institut za nuklearne nauke „Boris Kidrič“ u Vinči, Institut za Fiziku I Institut za primenu nuklearne energije „INEP“ u Zemunu i Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina iz Beograda. U Hrvatskoj je započeo sa radom nuklearni institut „Ruđer Bošković“ u Zagrebu a u Sloveniji Nuklearni institut „Jožef Štefan“ u Ljubljni.
Prema programu, planirano je da Jugoslavija do kraja 20. veka izgradi ukupno četiri nuklearne elektrane ali se posle katastrofe elektrane u Černobilju 1986. godine odustalo od dalje izgradnje nuklearnih elektrana. U Srbiji su kao potencijalne lokacije bili Kostolac i potez na Dunavu između Apatina i Novog Sada.
